Klasyczny teatr japoński nō w Teatrze Narodowym

Nō to japońskie słowo oznaczające umiejętność, talent. Jest to jeden z trzech (obok bunraku i kabuki) rodzajów japońskiego teatru klasycznego. To jedna z najstarszych sztuk scenicznych na świecie. UNESCO nadało jej status „niematerialnego dziedzictwa kulturowego”.

Klasyczna forma tego teatru powstała w XIV i XV wieku, i przetrwała do naszych czasów, oczywiście ulegając wielu przemianom – historię opowiada dr Jakub Karpoluk – japonista, badacz i aktor teatru nō. Zachowały się liczne dramaty i traktaty teoretyczne z tego okresu, Traktaty były to aż do XX wieku pisma tajne, przekazywane w obrębie różnych rodów i gildii aktorskich – dodaje.

W teatrach nō oraz kabuki zawód jest dziedziczony w obrębie rodu. Dopiero od połowy XX wieku na scenach nō mogą występować również kobiety. Na scenach kabuki jednak nadal występują wyłącznie mężczyźni, kreując zarówno role mężczyzn jak i kobiet. Artyści rozpoczynają naukę, będąc dziećmi, uczą ich biologiczni, bądź przybrani ojcowie, trening trwa przez całe życie.

Do dziś, w obrębie teatru nō, istnieje pięć głównych rodów czy szkół aktorów shite: Kanze, Hōshō, Kita, Komparu oraz Kongō – tłumaczy dr Jakub Karpoluk.

Obecnie na wielu uniwersytetach w Japonii działają amatorskie zespoły teatralne nō. Ich członkowie często trafiają na sceny profesjonalne stając się mistrzami sztuki nō (jap. nōgakushi).

Aktor główny (shite) to osoba działająca, protagonista. Tylko on występuje, prawie zawsze, w masce – omote, rzadko z odsłoniętym obliczem.

Aktorowi głównemu towarzyszy i toczy z nim dialog waki – drugi aktor, obywający się bez maski i grający zawsze postać żywego człowieka. Każdemu z nich może towarzyszyć jeden lub dwóch pomocników – tsure. Kostiumy aktorów są wielobarwne, wzorowane na strojach dworskich z XV-XVI wieku. W przedstawieniu biorą także udział muzycy – hayashikata i chór – jiutai (od sześciu do dziesięciu osób). Akcji scenicznej towarzyszy akompaniament muzyczny. Muzycy sekcji rytmicznej, oprócz gry, znaczą także frazy głośnymi okrzykami – kakegoe. Kształt sceny wywodzi się z czasów, gdy sztuki wystawiano na świeżym powietrzu. Całość konstrukcji jest wykonana z drzewa cyprysowego. Główną dekorację stanowi namalowany w głębi sceny wizerunek rozłożystej sosny, symbolu długowieczności. Obecnie, gdy przedstawienia odbywają się wewnątrz współczesnych teatrów, całość sceny zachowuje swój oryginalny wygląd i budowę.

Zachowanie wszystkich osób na scenie charakteryzuje godność i szczególny ceremonialny charakter. Podstawą gry aktorskiej jest ekspresja ciała, wszelki ruch sceniczny ma dokładnie ustaloną, w obrębie każdej szkoły, choreografię, ponadto ekspresja głosu – śpiew i melodeklamacja oraz ekspresja maski, wszystko także dokładnie ustalone. Podstawowym pojęciem w technice ruchu jest „kamae”, czyli postawa zasadnicza, w której aktor musi pozostawać przez cały spektakl. Ruch sceniczny można podzielić na jednostkowe gesty – „kata”, aktor używa prostych rekwizytów, pośród których najważniejszym jest wachlarz – „ōgi”, będący przedłużeniem ręki, i wyrażający wszystko, co człowiek może wyrazić gestem dłoni: uderzenie, wskazanie, ocieranie łez, różnego rodzaju przedmioty np. naczynia, obrazy i przedmioty myśli – opowiada dr Jakub Karpoluk – japonista, badacz i aktor teatru nō.

Nō jest teatrem konwencji, o inscenizacji decyduje tradycja przyjęta w danej szkole oraz wskazówki zawarte pośrednio w tekście dramatu. Do pewnego stopnia funkcje reżyserskie sprawuje główny aktor shite. Wszyscy artyści nie próbują zwykle sztuk razem, zbierają się na próbę tylko raz przed samym spektaklem (tzw. mōshiawase), ćwiczą swoje partie oddzielnie. Dzięki temu każde przedstawienie ma niepowtarzalny charakter.

Oś dramatu (yōkyoku) stanowi przemiana, zachodząca we wnętrzu głównego bohatera, sprowadza się ona do ujawnienia kim on naprawdę jest. Dramaty nō są pisane językiem poetyckim, w pewnym sensie są jednym, długim poematem. Natomiast sednem ekspresji aktorów jest taniec, wykonywany do akompaniamentu muzycznego. Taniec jest przecież reakcją ciała na muzykę – wyjaśnia dr Jakub Karpoluk.

Już 18 czerwca w Teatrze Narodowym na polskich widzów czeka barwne połączenie dramatu, muzyki i tańca. Widowisko, które na długo pozostanie w pamięci. To prawdziwa artystyczna uczta, a wszystko to w służbie pomocy Ukrainie. Dramat Shōjō midare („Duch wina Shōjō”) zaprezentuje Teatr Hōshō z Tokio. Bilety w formie charytatywnych cegiełek można zakupić na stronie: www.ebilet.pl/teatr/pozostale/spektakl-japonskiego-teatru-no. Dochód ze sprzedaży biletów oraz środki zebrane w ramach akcji „Kajima wspiera Ukrainę” zostaną w całości przekazane Polskiej Akcji Humanitarnej i przeznaczone m.in. na pomoc żywnościową, rzeczową, psychologiczną i remont zniszczonej infrastruktury sanitarnej w Ukrainie.

Spektakl Shōjō midare, którego akcja rozgrywa się w starożytnych Chinach, opowiada historię bohatera o imieniu Kōfū z wioski Yōzu, leżącej u podnóża góry Kanekin-zan. Pewnej nocy przyśniło mu się, że stanie się bogaty, jeśli sprzeda wyrabiane przez siebie wino na lokalnym targu. Kōfū uznał, że to proroczy sen – postąpił tak i rzeczywiście zaczęło mu się bardzo dobrze powodzić. Jeden z klientów regularnie kupował i pił ten trunek, ale był wyjątkowo odporny na jego działanie. Zapytany o imię, przedstawił się jako żyjący w wodach rzeki Jangcy, Duch wina Shōjō. Poprosił on Kōfū o przysługę. Jak skończyło się spotkanie nad rzeką Jangcy? Co było jawą, a co snem? To warto zobaczyć.

Przed spektaklem „Shōjō midare” specjalnie dla polskich widzów dodatkowo zostanie zaprezentowany fragment dramatu Kakitsubata („Irysy”) Zeamiego – japońskiego dramaturga, aktora i teoretyka teatru, żyjącego na przełomie XIV i XV wieku.